معرفی مشاهیر ایران زمین، افضل الدین محمد بن حسین بن محمد مَرَقی کاشانی معروف به بابا افضل (زاده نیمه اول قرن شش، فوت حدود 610 ه.ق.)، فیلسوف و حکیم بزرگ ایرانی است که تعداد زیادی رباعی به او نسبت داده شده است. از جزئیات زندگی او تقریبا هیچ چیز روشنی در دست نیست، بر اساس قراین در اوایل قرن هفت مقارن حمله سراسری چنگیز به ایران زمین، بابا افضل در سنین پیری بوده است. خواجه نصیرالدین توسی گفته است که شخصی به نام کمال الدین محمد حاسب که از شاگردان بابا افضل کاشانی بوده است در روزگار نوباوگی خواجه نصیر (زاده 597) به دیار آن ها (توس) افتاده است و خواجه نصیر برای یادگیری ریاضی پیش وی می رفته است.

نسخه های خطی نوشته های فلسفی بابا افضل در کتابخانه های ایران و جهان به نسبت زیاد است. نوشته های فلسفی او کوتاه است و بیشترین آن ها به زبان فارسی و تعدادی هم به زبان عربی است و بعضی از نوشته های عربی خود را به خواهش دوستان و مریدان به فارسی برگردانده است. نوشته های فارسی او به زبانی روان و سلیس نوشته شده است. بابا افضل در نوشته های فلسفی خود اصطلاحات نوین فلسفی ابداع کرده است. هم چنین تعدادی از نامه های او در زمینه فلسفه به جای مانده است. برخی از نوشته‌های فلسفی بابا افضل جداگانه و پراکنده چاپ شده بود تا آنکه آقای مجتبی مینوی با همراهی آقای یحیی مهدوی، مصنفات بابا افضل را در دو جلد در سال‌های 1331 و 1337 با تصحیح علمی - پژوهشی در انتشارات دانشگاه تهران منتشر کرد. در جلد دوم این مجموعه، تعداد 192 رباعی، 7 غزل و 3 قصیده درج شده است که مستند است.

هر چند شهرت بابا افضل در حوزه فلسفه است ولی در حوزه ادبیات رباعی های بابا افضل آوازه بلند بالایی داشته اند، در لابه لای جُنگ ها و سفینه ها تعداد زیادی رباعی به بابا افضل منتسب شده است که یقینا اکثریت آن‌ها از او نیست.

در دوران جدید، اولین بار، به دستور مخبرالدوله، اولین وزیر تلگرافخانه، رباعی های بابا افضل گردآوری شده و به خط خوش نستعلیق نگارش یافته است. این کتاب حدود 400 رباعی در بر دارد و در شعبان 1319 قمری پایان یافته و نسخه‌ای از آن در کتابخانه مجلس به شماره 5501/396 موجود است. آقای سعید نفیسی، در سال 1311 شمسی، رباعی های بابا افضل را چاپ کرده است که حاوی 483 رباعی است که به اذعان خود نفیسی تعداد زیادی از آن رباعی ها به شاعران دیگر هم منتسب هستند.

در سال 1351 چهار تن به نام های آقایان مصطفی فیضی، حسن عاطفی، عباس بهنیا و علی شریف (گویا همه از فرهنگیان کاشان) کتابی را چاپ کردند و اسم آن را گذاشتند دیوان بابا افضل (تا آن تاریخ بابا افضل دیوان نداشت)، در آن دیوان 687 رباعی و چند غزل و قصیده گردآوری شده است که بسیاری از آن‌ها از بابا افضل نیست. تنافر اندیشه زمینه‌ساز رباعی های گرد آمده در این مجموعه بسیار زیاد است و آشکارا نشان می دهد که این همه شعر های متنافر نمی‌تواند از یک شاعر یگانه و آن هم بابا افضل باشد. اندیشه‌های بابا افضل در نوشته های فلسفی او کتبا وجود دارد و می‌تواند معیار سنجش رباعی های منتسب به او باشد. مجموعه ای که در اینجا برای گنجور تهیه شده است اشعاری است که ازجلد دوم مصنفات بابا افضل چاپ مجتبی مینوی استخراج شده و به فرمت گنجور تایپ گردیده است. کتاب‌ها و نوشته های فلسفی که از بابا افضل به جای مانده است:

1) مدارج الکمال، که عنوان دیگر آن گشایش نامه است.
2) ره انجام نامه
3) ساز و پیرایه شاهان پرمایه
4) رساله تُفّاحه
5) عَرْض نامه
6) جاودان نامه
7) ینبوع الحیاة
8) رساله نفس ارسطو طالس
9) مختصری در حال نفس
10) رساله در علم و نطق (منهاج مبین)
11) مبادی موجودات نفسانی
12) ایمنی از بطلان نفس در پناه خرد
13) نوشته های پراکنده (تا 35 نوشته کوتاه شمرده شده است)
14) نامه‌ها و پاسخ پرسش ها (7 نامه شمرده شده است)

علاوه بر آن ها کتاب‌ها و نوشته هایی به او منتسب هستند که محققان انتساب آن‌ها درست نمی دانند.
از اشعار بابا افضل، به همت جناب «الف. رسته» بخشهای زیر از طریق گنجور در دسترس قرار گرفته است:

رباعیات

غزلیات

قصاید

منبع: گنجور